Overslaan en naar de inhoud gaan

De nieuwe grote schoonmaak

15 minuten
Afbeelding
Pig-Pen's immaculate conscience

De "grote schoonmaak" was vroeger in Nederland een jaarlijks terugkerend ritueel, vaak geassocieerd met de lente, wanneer het weer begon op te klaren na de koudere maanden. De kolenkachel ging uit, waarna er grondiger dan gebruikelijk gepoetst werd; van onder tot boven werd alles gezogen, gesopt, geboend, geklopt en gewassen. De grote schoonmaak had ook een symbolische betekenis van vernieuwing en frisheid na de sombere winterperiode. 
Wie heeft er tegenwoordig nog een kolenkachel in de woonkamer? Toch maken we nog steeds ijverig schoon. Maar wanneer is iets eigenlijk schoon? Het properheidsideaal anno 2024 wordt sterk bepaald door de commercie. We bladblazen nu uitgebreid ons straatje schoon. Maar wordt het daar wel écht schoon van?
Wij zijn er voor jullie ingedoken en hebben het thema schoonmaak vanuit meerdere invalshoeken bekeken, van je persoonlijke hygiëne tot het ruimteschroot en van alles wat daar tussenin zit. 

Ben jij wel helemaal fris?

Afbeelding verwijderd.

Pontius Pilatus waste zijn handen. Daarmee wees hij symbolisch de verantwoordelijkheid voor het lot van Jezus af. De opgehitste massa wilde hem lynchen, hij niet. Mooi staaltje van omgaan met groepsdruk en politieke handigheid; hij liet de moord aan anderen over. Dat roept vragen op als: hoe doen wij dat, handen wassen en verantwoordelijkheid nemen?

Hygiëne is belangrijk. Het voorkomt een Salmonella of E.coli besmetting. In plaats van eens per week het hele gezin achter elkaar in de tobbe, zijn we via het badhuis naar een dagelijkse douchebeurt in een eigen badkamer aanbeland. Daarbij worden nogal wat persoonlijke verzorgingsproducten en cosmetica gebruikt.  
Maar veel wassen heeft ook nadelen. We wassen met zeep ook de natuurlijke bescherming van onze huid weg en verminderen daarmee de beschermende werking van ons microbioom. Zie bijvoorbeeld de aflevering van Katja's Bodyscan (maart 2016).
De shampoo en zeep waarmee we ons wassen bevat onder meer parabenen en sulfaten, ftalaten, formaldehyde, synthetische geurstoffen, propyleenglycol en triclosan. Deze stoffen dragen bij aan gezondheidsklachten als hormoonverstoring (en problemen met de reproductieve gezondheid) of huidaandoeningen, en aan lange termijn effecten zoals vroegtijdige veroudering en huidkanker. 
Vluchtige stoffen uit haarverzorgingsproducten, sprays en parfum hebben invloed op de luchtwegen en kunnen overgevoeligheid en allergieën veroorzaken, ook bij anderen dan de gebruikers. Deo’s met aluminiumzouten sluiten de zweetklieren af, en daarmee blokkeren ze ook de functie daarvan. Andere deo’s verhinderen de geur door een antibacteriële werking van alcohol of zinkoxide, die geen verschil maken tussen nuttige of noodzakelijke bacteriën en de rest. Daarnaast zitten er geurstoffen in een drijfgas. Meer informatie en wetenschappelijke onderbouwing is te vinden op de website van EWG.
En zo associëren we de geur van zeep met schoon, ondanks de gezondheidsrisico’s, en koppelen we de Zwitsal-geur aan baby’s. 
Geur is voor de mensensoort een belangrijke informatiebron en gedragsadviseur. We worden via geur gewaarschuwd voor gevaar (gas!) en met hulp van onze reuk kiezen we een partner met een complementaire afweer tegen ziekten, om ons nageslacht optimaal uit te rusten. Ook stuurt geur ons gedrag meer dan we denken.
Lavendelgeur lijkt stress te verlagen, de lucht van vanille laat mensen langzamer door een winkel lopen en verhoogt daarmee de omzet, citrusgeur verbetert de hygiëne. De commercie speelt er gretig op in. Zo’n 182 cosmeticamerken worden door 7 fabrikanten gemaakt. Met zo’n 3,5 miljard omzet en 150.000 banen zitten er grote belangen achter. En meer is beter voor deze industrie die door de aandeelhouders op winstmaximalisatie aanstuurt. Influencers hebben een verdienmodel om producten te gebruiken en aan te bevelen. Door het product te gebruiken ben je ineens vol zelfvertrouwen, gelukkig en mooi, zo wordt deze onzekere, jonge volgers wijsgemaakt. 
Ook moeten deze producten gemaakt, verpakt in -meestal- plastic, vervoerd en afgevoerd (via afvalwater), waar ze bijdragen aan klimaatverandering en verontreiniging van de leefomgeving.

Hygiene is belangrijk, maar misschien kunnen bij de volgende grote schoonmaak veel huidverzorgingsproducten, zeepjes en cosmetica de deur uit en kun je weer een stukje opschuiven naar minder onnodige spullen kopen. Eindelijk weer ruimte in het badkamerkastje.

Pilatus ging in alle hectiek zijn handen wassen en nam verantwoordelijkheid voor zijn (lichamelijke, psychische en politieke) gezondheid. En dat, zo vlak na het jaar nul, deed hij zo slecht niet. Maar dat verhaal is niet om de hygiënische reden om de handen te wassen bekend geworden.

Maarten Steverink
Wereldburger met persoonlijk belang in een ontgroeiende samenleving

WC-Eend of wc-motmug?

Afbeelding verwijderd.

Wat geldt voor je persoonlijke hygiëne, geldt ook voor je directe omgeving: de commercie bepaalt voor ons wat schoon is en wat niet. Subtiel worden we gebrainwashed om ons huis spic en span te maken. 
En ook hier creëren ‘frisse geuren’ de illusie van properheid. Dat kun je permanent ‘realiseren’ met geurverspreiders op de wc en in je woonkamer. Maar de risico’s voor je gezondheid en het milieu staan niet op de verpakking. 
Met geur alleen raak je niet verlost van alle enge ziektekiemen en bacteriën die het wagen in onze leefwereld binnen te dringen. Hoe agressiever het schoonmaakmiddel, hoe efficiënter je jezelf tegen die onzichtbare ‘vijanden’ teweer kunt stellen. 
De ‘grappige’ naam van de WC-Eend toiletreinigers verbloemt dat het om een bleekmiddel gaat, met als een van de belangrijkste hoofdbestandmiddelen Natriumhypochloriet. Dat staat er garant voor dat alle ongewenste organismen in je toilet geëlimineerd worden. En aangezien het met het toiletwater wordt weggespoeld zal het onderweg nog wel meer slachtoffers maken. 

De natuur heeft een heel andere kijk op hoe het hoort. Zij bedient zich van een circulair ecosysteem, waarin de organismen voortdurend zoeken naar een evenwicht. Elke fase in die circulariteit heeft zijn eigen plek. 
Zo is er zelfs voor de remsporen in je toilet een oplossing voorhanden: de wc-motmug. Haar larven leven in vochtige omstandigheden en eten daar organisch materiaal. De naam van het beestje verraadt het al: het is een geduchte concurrent van de WC-Eend. In 2023 werd ze zelfs gekozen tot het Nederlandse Insect van het Jaar.

Moeten we de boel dan maar de boel laten en vertrouwen op de hulp van de wc-motmuggen? Natuurlijk niet. Ook gewoon huisstof kan een bron van ziektes zijn en etensresten die te lang op het aanrecht blijven staan, gaan onvermijdelijk schimmelen - geregeld met een giftige variant.
Dit is niet de plek om een uitgebreid schoonmaakadvies te geven. Gebruik je verstand om dat schoonmaken zo duurzaam mogelijk te doen. Met goed ventileren, een natte doek, vegen, stofzuigen, soda en azijn kom je al een heel eind.

Mooi die vlinders, maar die vermaledijde rupsen…

Onze schoonmaakobsessie slaat ook toe in tuinen en op balkons. Daar is nog meer dan binnenshuis de vraag leidend wat de omgeving ervan vindt. Of het gemak: met een grijze parkeerplaats voor je deur en een betegeld terras voor je loungehoek in de achtertuin ben je meteen lekker af van dat tijdrovende groenonderhoud. 
Wie toch hecht aan een groene tuin is doorgaans wel geneigd om daar een strak geregisseerde orde in aan te brengen. Geen onkruid. Geen gevallen herfstblaadjes. Geen algen op het looppad. Weg met de rupsen die je struik kaalvreten. Een strak gazon en goed onderhouden planten. 
Als pronkstuk een paar vlinderstruiken. Die trekken immers vlinders aan.
Maar behalve wat nectar hebben vlinders weinig aan de vlinderstruik. Je kunt beter de aangewaaide brandnetels laten staan. Dát is een van de belangrijkste waardplanten voor de rupsen waar prachtige vlinders als de dagpauwoog, kleine vos en atalanta opgroeien. En de blaadjes van de meeste struiken en bomen kun je het beste laten liggen. Die zorgen voor het organische materiaal van een gezonde bodem. Knip afgestorven stengels niet af; misschien groeien daar overwinterende larven van bijen of rupsen in. Hou wat rommelhoekjes aan, waar insecten, egels en mussen zich in kunnen verschuilen.

Wie meent dat een elektrische heggenschaar, bladblazer, robotmaaier, turf als compost en de nodige bestrijdingsmiddelen onmisbaar zijn voor een modeltuin, moet nog eens goed bij zichzelf te rade gaan. Onze biodiversiteit gedijt het best bij eenvoud in onderhoud. Ook hier geldt: minder is meer.

Gerard Sonnemans
Voorvechter van een gezonde, biodiverse leefomgeving

Hoe schoon is Nederland?

Afbeelding verwijderd.


De stoep voor ons huis, het park in onze wijk en de bossen waar we wandelen. Daar geniet ik zelf ontzettend van, maar hoe schoon is mijn leefomgeving eigenlijk? Wat meteen opvalt als ik naar buiten kijk, zijn al de papiertjes en plastic verpakkingen die overal rondzwerven. Daar kan ik ook meteen zelf iets aan doen door het afval op te rapen. Maar andere aspecten van mijn leefomgeving zijn veel minder zichtbaar. Want hoe schoon is de lucht die wij dagelijks ademen? Hoe zuiver is het water in de Rijn waar wij in de zomer in zwemmen? Hoe gezond is de bodem waarop onze groenten groeien? Dit kunnen wij niet zomaar zien, ruiken of proeven. Dit terwijl lucht, water en bodem de basis van onze leefomgeving vormen en onze gezondheid enorm beïnvloeden.

Gelukkig houdt de overheid de kwaliteit van de leefomgeving in Nederland bij. De resultaten staan in de Atlas van de Leefomgeving. Laten we daar eens een kijkje in nemen en uitzoeken hoe het met de lucht-, bodem- en waterkwaliteit in Nederland staat. En hoe gaat het eigenlijk met de natuur hier?

Lucht

Met de luchtkwaliteit van Nederland is het niet goed gesteld. Met name in gebieden met veel industrie, industriële veehouderij en langs wegen. De hoeveelheid fijnstof in de lucht is in de afgelopen jaren weliswaar verminderd, maar alsnog werd er in heel Nederland in 2021 meer fijnstof uitgestoten dan de WHO adviseert (zie Schone Lucht, Atlas Leefomgeving). Ook zit er meer stikstofdioxide en ammoniak in de lucht dan de WHO gezond acht. Te veel van beide stoffen is schadelijk voor natuur én mens: hart- en vaatziekten en longklachten kunnen daardoor verergeren. Ouderen, kinderen en mensen met een luchtwegaandoening zijn er extra gevoelig voor (Stikstofdioxide NO2, Atlas Leefomgeving).

Terwijl we fijnstof en stikstofdioxide niet zomaar kunnen waarnemen, zorgt een teveel aan ammoniak in de lucht voor stankoverlast. Buren van megastallen weten daar alles van: de geur van de uitwerpselen van overbevolkte dierfabrieken beneemt hen letterlijk de adem (zie Kaart Noord-Brabant, Atlas Leefomgeving). Permanente stankoverlast kan voor stress zorgen. Zo willen mensen misschien de ramen niet meer open zetten, of durven niet meer buiten te zitten. En stress kan tot gezondheidsklachten leiden. Om de stank voor de omwonenden te verminderen worden vaak luchtwassers ingezet. Deze zijn echter brandgevaarlijk en ze houden een zeer slecht stalklimaat in stand

Water

Water is voor mensen, planten en dieren van levensbelang. Daarom moet ons oppervlaktewater en grondwater schoon zijn. Ook hier volstaat weer een blik op de kaart van de Atlas Leefomgeving (2018) om te zien dat dit niet zo is: er zitten veel te veel toxische stoffen in ons oppervlaktewater. De EU gaf dan ook een dikke onvoldoende aan de waterkwaliteit in Nederland. In geen andere EU-lidstaat is de kwaliteit van het water zo slecht als hier. In grondwater en oppervlaktewater, zoals rivieren, kanalen, beken en meren, zitten al jaren te veel meststoffen, waaronder nitraat en fosfaat en restanten van bestrijdingsmiddelen. Daarnaast bevatten Nederlandse wateren PFAS en microplastics. Productie en gebruik van cosmetica en geneesmiddelen leiden tot verdere giftige microverontreinigingen in het water (zie het onderzoek van de WUR uit 2023).

De bronnen van de vervuiling zijn de industriële landbouw, de industrie en het vervoer met verbrandingsmotoren. Maar niet alle verontreinigingen zijn huisgemaakt. Rivieren als de Rijn en Maas brengen al vervuild water uit heel West-Europa binnen voordat de fabrieken bij ons er ook hun afvalwater in lozen. De EU erkent dat we dit probleem samen moeten oplossen. In 2027 moeten alle Europese lidstaten voldoen aan de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW). Het doel hiervan is dat alle wateren een ‘goede toestand’ bereiken, niet alleen op ecologisch maar ook op chemisch vlak. (WUR, 2023) Een hele opgave dus voor Nederland!

Bodem

De bodem is het fundament van leven op onze planeet. Elk organisme dat daarop loopt, kruipt of daarin wortelt is gebaat bij een gezonde bodem. Hoe staat het met de kwaliteit van de bodem in Nederland?

De Nederlandse bodem wordt steeds intensiever benut. Onze wensen en behoeften overschrijden de beschikbare hoeveelheid land. Iedereen wil er van alles mee: landbouw, woningbouw, infrastructuur, natuur. De daardoor ontstane druk heeft grote gevolgen voor de bodem. De bodem is op veel plekken verontreinigd en door de intensieve teeltmethodes in de ‘gangbare’ landbouw uitgeput.

In de gangbare landbouw worden veel bestrijdingsmiddelen en pesticiden gebruikt. Deze kunnen schadelijk zijn voor de mens. Frankrijk erkent als eerste land in de EU Parkinson als beroepsziekte van akkerbouwers die ten minste tien jaar aan gewasbeschermingsmiddelen blootgesteld zijn. Ondanks aanwijzingen dat het onkruidmiddel glyfosaat schadelijk is voor de gezondheid, heeft de Europese Commissie onlangs besloten dat het middel nog 10 jaar gebruikt mag worden.

Natuur

Als we naar de natuur in Nederland kijken, zien we dat alles met elkaar samenhangt: lucht , water en bodem zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden.

Nergens in Europa gaat het zo slecht met de biodiversiteit. Dit komt met name door de intensivering en schaalvergroting in de landbouw, en is toe te schrijven aan het intensieve gebruik van pesticiden, de uitstoot van stikstof en de onttrekking van grondwater.
Stikstofdioxide en ammoniak in de lucht komen uiteindelijk weer op de grond (en in het water) terecht, met vermesting en verzuring als gevolg. Doordat de grond steeds rijker aan voedingsstoffen wordt, verdwijnen zeldzame planten. Dit heeft drastische gevolgen voor de hele voedselketen omdat dieren (zoals bijen en zweefvliegen) afhankelijk zijn van planten. Een afname van bestuivers heeft directe gevolgen voor onze voedselketen. In China zijn boeren er vanwege gebrek aan bijen al mee begonnen planten handmatig te bestuiven (zie de notitie van het Europees Parlement, 2024).


Wat te doen?

Schone lucht, zuiver water en gezonde bodems zijn voor de gezondheid van onze planeet en alles wat daarop leeft van levensbelang. En wij mensen hebben een gezonde planeet nodig om te kunnen voortbestaan.

In plaats van het streven naar winst, moet de gezondheid van onze planeet, dieren en mensen op de eerste plaats komen te staan. Binnen het kapitalisme telt vooral het denken in korte termijnen: wat is de opbrengst volgend jaar? Hoe kan ik zo snel mogelijk zo veel mogelijk verdienen? Iedereen die binnen dit systeem meedraait moet blijven groeien, goedkoper produceren dan de concurrentie. De lange termijn gevolgen hiervan zijn desastreus voor de gezondheid van mensen, dieren en de hele natuur.

Gelukkig groeit het bewustzijn dat het zo niet verder kan gaan, ook binnen de EU. Helaas zijn er echter nog steeds  krachten die niet willen zien dat ons systeem moet veranderen, en die zijn vaak erg invloedrijk.

Verena Grill
Lid van de zoogdierfamilie, met belang in het voortbestaan van deze planeet

De planeet (en daarbuiten)

Afbeelding verwijderd.


Er gaat geen dag voorbij of er is wel een nieuwsbericht over vervuiling van bodem, water of lucht. In Nederland horen we over de PFAS-lozingen door Chemours, of de uitstoot van kankerverwekkende stoffen door Tata Steel. En dit zijn slechts de voorbeelden die groot in het nieuws komen en waartegen geprotesteerd wordt. In elk land is wel een voorbeeld te vinden van vervuiling van water, bodem of lucht. Zelfs Antarctica ontkomt er niet aan. Microplastics zijn overal, op de Mount Everest, in de diepste trog op aarde, en ook in de diepste delen van onze longen.
In de binnenstad van Utrecht of Zwolle kan je een boete krijgen voor het achterlaten van afval. De industrie, waar ook ter wereld, lijkt daar tot voor kort vrijwel ongestraft mee weg te komen. Langzaam begint het te dagen dat het zo toch niet langer kan. Het aantal rechtszaken tegen vervuilende bedrijven neemt toe. Er moet bij de industrie iets veranderen in het voorkomen en het verwerken van afvalstoffen. Bedrijven proberen daarom hun imago op te poetsen met greenwashing. De marketingafdelingen maken overuren om het kleine beetje maatregelen dat zorgt voor een schoner milieu aan de man te brengen als een grote stap voorwaarts. Schone schijn, want de echte vervuiling wordt, ten behoeve van de te maken  winst, niet aangepakt. Bedrijven willen de ware kosten niet betalen, maar wel de spelregels van internationale handel bepalen en profiteren van de infrastructuur. Lobbywerk, maar ook dreigen (verlies van werkgelegenheid, verplaatsen van het hoofdkantoor) behoren tot de tactieken om te zorgen voor gunstige (belasting)regels en afgezwakte wetten. Maar ook wij, consumenten hebben deel aan de vervuiling. Wij zijn verslaafd aan goedkope kleding, vliegreizen, elektronica, spullen en betalen liever niet de ware prijs. 
Het gebruiken van de natuur en leefomgeving ten behoeve van menselijke activiteiten is al eeuwen heel vanzelfsprekend. In de westerse cultuur is het een gangbare opvatting dat de natuur er voor  mensen is om van te nemen. Daarop is het economisch systeem gebaseerd. Maar er zijn grenzen aan wat de aarde kan geven of kan verwerken. De wereldeconomie overschrijdt die grenzen. Het is niet de verantwoordelijkheid van een bedrijf, een land of een continent. Alles is met elkaar verknoopt - dus de grote schoonmaak is een opgave voor de hele wereldgemeenschap. De nieuwe wetten moeten in het belang zijn van alle belanghebbenden en deze wetten moeten nageleefd worden.  Via true pricing betalen we allemaal ons deel van de prijs.
Ook als individu dragen we verantwoordelijkheid voor de planeet en moeten er soms keuzes worden gemaakt. Dus gaan we naar de door zeespiegelstijging bedreigde Malediven ‘nu het nog kan', of zoeken we een andere vakantiebestemming die niet belastend is voor natuur en milieu?

Het menselijk vermogen om te vervuilen reikt inmiddels ook voorbij de dampkring. De ESA weet van ongeveer 32.500 grote stukken ruimtepuin waar ze zijn en hoe hun baan om de aarde verloopt. Daarnaast zijn er maar liefst 130 miljoen brokstukken tussen de 10 centimeter en 1 millimeter. Als de toename van ruimteafval niet stopt , is het zeer waarschijnlijk dat we over een paar honderd jaar gevangen zitten op aarde. Ruimtemissies kunnen dan niet meer worden uitgevoerd, omdat een schip onderweg naar boven vrijwel zeker door een stuk schroot geraakt zal worden.
Elon Musk maakt zich daar niet druk over. In zijn belevingswereld heeft de mensheid dan al de vlucht genomen naar Mars om te ontsnappen aan de vervuiling hier op aarde.

Thea Zwaanenburg, bezorgde aardling

Doe mee met de nieuwe grote schoonmaak

Als je het zo allemaal op een rijtje zet, is de conclusie duidelijk: er moet nog enorm veel worden schoongemaakt. Maar niet de dingen die nu onze prioriteit krijgen. En niet met de gebruikelijke middelen. Want wat schoon lijkt, is dat vaak helemaal niet
Wat blijkt? Less is more, ook hier.

Wat kun je zelf doen om je in te zetten voor een schonere leefomgeving? Er zijn tal van mogelijkheden. Breng je bestrijdingsmiddelen naar het chemisch afval. Koop milieuvriendelijke cosmetica, schoonmaakmiddelen en andere dingen. Eet minder vlees en dierlijke producten (kijk hier voor een inspirerend onderzoek). 
Ga het gesprek aan met vrienden en familie over hoe alles met elkaar verbonden is en dat het wél uitmaakt als zeldzame soorten uitsterven. Koop bij Land van Ons voor een klein bedrag een stuk land, dat met oog voor bodem en biodiversiteit beheerd wordt. 
Maak gebruik van je democratische rechten (denk aan de verkiezingen van het Europees Parlement in juni). Teken petities zoals die voor schone rivieren of ondersteun inspirerende projecten. 
Maak gebruik van de mogelijkheden, word actief. Elke bijdrage telt!

Monique van Deursen, Verena Grill, Gerard Sonnemans, Maarten Steverink, Monique Wessels en Thea Zwaanenburg
Redactie nieuwsbrief en onafhankelijke burgers