Onderwijscrisis nu! 'Schoof' het niet voor je uit

Terwijl het kabinet een zelf gecreëerde opvangcrisis tot asielcrisis wil verklaren, raken andere crises met verregaande gevolgen buiten beeld. Dit geldt onder ander voor de onderwijscrisis. Rapporten over het groeiende lerarentekort en toenemende slechte prestaties leiden steevast tot publieke verontwaardiging, maar na een aantal dagen is de aandacht alweer overgewaaid naar een van de andere talrijke problemen. Er zijn immers crises zat.

Die vluchtige aandacht doet het onderwerp tekort. De kwaliteit van het onderwijs is van bepalende betekenis voor de toekomst van elk land. Het zijn ten slotte de kinderen van nu die de doorgeschoven crises in de toekomst moeten trotseren. Reden genoeg om deze crisis verder uit te pluizen. Waarom is er sprake van een crisis in onderwijsland? Waar gaat het mis? En wat kan en moet er veranderen om de kinderen van tegenwoordig zo goed mogelijk op de toekomst voor te bereiden? In dit stuk geef ik een beknopt overzicht van voorliggende problemen en mogelijke oplossingen (vanuit ontgroei-perspectief).

‘Het lijkt er op dat veel leerlingen niet het onderwijs krijgen dat ze nodig hebben.’

Dit concludeert de Nederlandse Inspectie van het Onderwijs in haar rapport De Staat van het Onderwijs 2024. In 2023 nam ze 225 basis- en middelbare scholen onder de loep. Wat blijkt? Meer dan een vijfde van deze scholen voldoet niet aan de kwaliteitseisen. De kwaliteit van hun onderwijs is niet op orde. Leerlingen dreigen vast te lopen. De basisvaardigheden van scholieren gaan al jaren achteruit. Zo haalt in het basisonderwijs minder dan de helft van de leerlingen het streefniveau in rekenen. Ook de kennis over burgerschap daalt: één op de zeven leerlingen heeft onvoldoende kennis over basale uitgangspunten zoals het feit dat iedereen in Nederland gelijk is voor de wet (Volkskrant 2024 I Follow the money 2024).

Alsof dit alleen niet al zorgwekkend genoeg is, groeit ook het lerarentekort gestaag. Tot nu toe krijgen vooral basisscholen in de grotere steden ermee te maken. Maar het probleem is in heel het land voelbaar (NU 2024). 
Als gevolg van het lerarentekort rukt de vierdaagse lesweek op. Deze ontwikkeling leidt tot verschillende reacties van scholen. Sommige weten er het beste van te maken en spreken zelfs van verrijking door de nieuwe opzet (Volkskrant 30-09-2024). Tegelijkertijd toont onderzoek aan dat de vierdaagse lesweek ongewenste maatschappelijke effecten kan hebben. Zo ontdekten onderzoekers dat door de vierdaagse schoolweek in de Verenigde Staten moeders van basisschoolleerlingen minder uren gaan werken en ook minder vaak een baan hebben. Dit effect zou ook in Nederland kunnen optreden (Vierdaagse schoolweek? Liever niet. 2024). Daarnaast kan de vierdaagse lesweek de ongelijkheid in het basisonderwijs vergroten. Juist in achterstandswijken van grote steden is het lerarentekort het grootst. Dit terwijl kinderen die moeite hebben met taal en rekenen elke dag les nodig hebben, aldus hoogleraar Paulien Meijer (Het Parool 2020 I AD 2024). 

Noodzakelijke veranderingen in het onderwijs

Wat moet er gebeuren om het tij te keren? Follow the Money (2024) heeft een aantal lessen uit het buitenland verzameld die Nederland kunnen helpen om uit de onderwijscrisis te komen. Daaronder: Stop met kortdurige subsidiepotten en stel structureel geld ter beschikking. Investeer in beter opgeleide en zelfstandige leraren, want die zijn cruciaal voor het aanpakken van de onderwijscrisis. Vaak zijn beginnende docenten onvoldoende voorbereid op het lesgeven. De hoge werkdruk en het gebrek aan autonomie zijn daarnaast funest voor hun motivatie. En vooral: ontwikkel een langetermijnvisie op onderwijs. Een meerjarig herstelplan onderwijs dat niet om de vier jaar door een nieuw kabinet omver wordt gegooid.

Op Prinsjesdag heeft het kabinet Schoof forse bezuinigingen in het onderwijs aangekondigd. Dit geeft blijk van kortetermijndenken par excellence. Voor de rest blijven de ambities om de problemen in het onderwijs aan te pakken vooral vaag. Het onderwijs roept al jaren om een herstelplan voor de onderwijskwaliteit. Volgens het kabinet zal een dergelijk plan niet voor volgend voorjaar klaar zijn. Om nog maar niet te spreken van de tegenstrijdigheden in de kabinetsplannen: terwijl de coalitie wil dat iedereen in Nederland goed kan lezen, zal de btw op kranten, tijdschriften en boeken van 9 naar 21 procent verhoogd worden.
De gezamenlijke planbureaus (CPB, SPB en PBL) uiten in hun reacties dan ook stevige kritiek. ‘Het kabinet kiest voor brede welvaart hier en nu ten koste van later’, schrijven de planbureaus. ‘Maatregelen voor het aanpakken van structurele ongelijkheid ontbreken, terwijl scheidslijnen druk zetten op samenhang in de samenleving.’ (AOB 17-09-2024)

Van onderwijscrisis tot omgaan met crises

Naast het ontwikkelen van de basisvaardigheden zou het onderwijs dé plek moeten zijn waar een generatie voorbereid wordt op de toekomst. Een toekomst die er op dit moment verre van rooskleurig uitziet. Het kabinet lijkt er onvoldoende het belang in te zien van een duurzame en toekomstgerichte onderwijsvisie waarin elk kind dát krijgt wat het nodig heeft om op te groeien tot een maatschappelijk actieve burger. Daarnaast is het onwaarschijnlijk dat de problemen van tegenwoordig met de theorieën van gisteren worden opgelost. We kunnen een probleem immers niet oplossen met de denkwijze die het heeft veroorzaakt.

Het perspectief van ontgroei biedt daarin een uitkomst. Het helpt ons om te begrijpen hoe onze ideeën en overtuigingen over de wereld en onze rol daarin de status quo in stand houden, en daardoor de basis voor tal van crises vormen. Ontgroei geeft dus een belangrijke basis om kinderen fit voor de toekomst te maken. Of, om simpelweg ervoor te zorgen dat er nog een toekomst mogelijk is op onze planeet. 

Hoe zou een ontgroei-geïnformeerde pedagogiek dan eruit kunnen zien? Uit onderzoek van Sofia Getzin blijkt dat ervaringsleren en probleemgerichtheid centraal moeten staan, verbonden met voorbeelden van ontgroei-alternatieven. De bevordering van reflectie is essentieel. Concrete voorbeelden zijn individuele en collectieve zelfexperimenten, zoals geen-geld-experimenten, sociaal tuinieren projecten, of excursies naar alternatieve levensstijlen, en reflectieve theaterpedagogie. (degrowth 2021)

Dus bij deze de oproep aan het kabinet: herken de onderwijscrisis als zodanig, en doe er alles aan om te waarborgen dat kinderen het kwalitatief hoogwaardige onderwijs krijgen dat het beste bij hen past! Heb daarbij vooral oog voor de uitdagingen die de toekomstige generaties te wachten staan en bereid ze daarop voor. Met ontgroei als belangrijke basis voor een onvermijdelijke systeemverandering om als mensen op deze planeet verder te kunnen bestaan.

Verena Grill
Voor meer ontgroei in het onderwijs

Deze blog maakt deel uit van het thema ‘Crisis’ van onze nieuwsbrief van oktober 2024.