Zorg(en) voor ontgroei - Een intergenerationele dialoog over (eco)feminisme en ontgroei
Tijdens onze eerste redactievergadering over het thema feministische perspectieven op ontgroei kwamen we in een levendige discussie terecht, want wat is er feministisch aan het centraal stellen van zorg binnen ontgroei? Waren vrouwen nu net niet al heel lang bezig om zich uit dit zorgkeurslijf te bevrijden?
Het begrip zorg bleek echter een bredere betekenis te hebben - en geenszins een taak alleen voor vrouwen. Zie ook de bijdrage hierover van Wendy Harcourt, onze gastauteur voor deze nieuwsbrief. Toch aanleiding genoeg om onze discussie voort te zetten vonden wij, waarbij we ons nog weer wat verder hierin konden verdiepen. Hierbij vinden jullie deze - voor onszelf in elk geval inspirerende - mailwisseling.
Verena Grill, geboren in 1992 en Monique Wessels, gelukkig net na 1 januari 1958
------
1 november 2024
Beste Verena,
Ik doe maar even een schot voor de boeg. Dit is wat in eerste instantie in mij opkomt en ook wel in lijn met onze discussie van vanmiddag denk ik. Hoewel ik me in veel van wat Wendy Harcourtschrijft kan vinden, blijf ik moeite houden met het idee dat "at the core of feminist discussions is how care rather than growth should be a core concept for economic and social and environmental relations". Met dit idee kan ik het overigens ook eens zijn, maar eerlijk gezegd zie ik niet in waarom dit specifiek feministisch is. In mijn beleving was juist een van de doelen van de vrouwenbeweging in de jaren ‘70 om vrouwen te bevrijden van het keurslijf van de zorgende rol die zij toebedeeld hadden gekregen in het kapitalistische en patriarchale systeem. Om een idee te krijgen: tot 1919 was er in Nederland geen algemeen kiesrecht voor vrouwen, voor mannen was dit al in 1917 vastgelegd en een beperkter kiesrecht voor mannen was er al sinds 1848. Ook in Nederland werd in 1924 werd bij Koninklijk Besluit geregeld dat vrouwen in overheidsdienst jonger dan 45 ’eervol’ ontslag kregen op de dag na hun huwelijk zodat zij zich volledig aan de zorg voor man en kinderen konden wijden. Deze wettelijke regeling bestond tot 1 januari 1958. Tot 1956 waren gehuwde vrouwen zelfs formeel handelingsonbekwaam. Dus ik zou het jammer vinden als het feministisch perspectief op ontgroei zich nu juist vooral richt op zorg. Maar ik denk dat dit ook wel een generatie-dingetje is.
Hartelijke groet,
Monique
------
10 november 2024
Hi Monique,
Wat fijn dat jij meteen een begin hebt gemaakt!
Waar streeft het feminisme tegenwoordig naar? En welke aspecten hiervan zijn van groot belang voor Ontgroei? Ik denk dat het in de discussie rondom feminisme belangrijk is om in eerste instantie afscheid te nemen van het idee dat 'het' feminisme bestaat. In de afgelopen tientallen jaren zijn er verschillende stromingen ontstaan die allemaal andere aspecten van feminisme benadrukken, waaronder eco-feminisme, queer feminisme, postkoloniaal feminisme enzovoort.
In hun kern bekritiseren feministische stromingen ongelijke machtsverhoudingen in de samenleving en voorrechten van bepaalde groepen ten koste van andere groepen. Dus de strijd tegen het patriarchale systeem gaat door. Er zijn belangrijke stappen gezet, en tegelijkertijd moet er nog veel gebeuren. Het patriarchaat is springlevend, en blijft iedereen monter in een keurslijf duwen: over het algemeen vrouwen in de zorgende rol thuis (onbetaald natuurlijk), mannen in de rol van verzorger met een betaalde baan buitenshuis.
Alleen het perspectief is verbreed: gaandeweg kwam het besef dat vrouwen van kleur ook met racisme te dealen hebben, en dat queere vrouwen weer andere vijandigheden meemaken dan hetero vrouwen. Dus waar vroeger vooral witte middenklasse vrouwen voor hun rechten vochten, werd het steeds duidelijker dat vrouwen van verschillende achtergronden meerdere vormen van onderdrukking meemaken. Zorg staat in het feministische debat nog steeds centraal, simpelweg omdat de mensheid zonder zorg voor elkaar niet zou kunnen voortbestaan. Maar het is natuurlijk verre van feministisch dat witte vrouwen vrouwen van kleur of vrouwen met migratieachtergrond slecht betalen om op hun kinderen te passen. Of dat vrouwen het vaak slecht betaalde zorgwerk in kinderdagverblijven of in verpleegtehuizen doen. Dit is namelijk wat er mijn inziens in de afgelopen decennia veel te vaak is gebeurd. Dus, kortom: in het feminisme hoe ik het begrijp speelt zorg en de vraag wie de zorg op zich neemt een centrale rol, vooral het aankaarten en tegengaan van ongelijke machtsverhoudingen in essentiële kwesties voor de mensheid (zorg!).
Fijne dag verder!
Verena
------
14 november 2024
Hi Verena,
Volgens mij was er in eerdere jaren ook al sprake van verschillende stromingen. In de jaren '70 bijvoorbeeld het sociaal-feminisme (femsoc), het anarcho-feminisme, Dolle Mina, man-vrouw-maatschappij enz. en natuurlijk het ecofeminisme, volgens mij het meest gelieerd aan ontgroei. Ik heb de twee teksten herlezen die indertijd leesstof waren bij het keuzevak Degrowth van de Universiteit van Amsterdam in 2022. Wat jij schrijft sluit mooi aan bij de analyse van Nancy Fraser in Contradictions of capital and care, één van die twee teksten.. Hierin onderscheidt Fraser verschillende manieren waarin binnen het kapitalistisch systeem is gereageerd op het inherente spanningsveld tussen productie en reproductie, wat zij treffend omschrijft als “Free-riding on the life-world”. Dit spanningsveld vind je terug bij het idee van gescheiden man-vrouw-werelden binnen het liberaal competitieve kapitalisme (als antwoord op de deplorabele omstandigheden rond vrouwen- en kinderarbeid die bedreigend bleek voor de reproductie van de arbeidende klasse); het concept van het kostwinnersloon binnen het vanuit de overheid gereguleerde kapitalisme, en het tweeverdienersmodel binnen het geglobaliseerde financieel kapitalisme. Telkens zie je daarbij ook een zorgcrisis en een verschuiving van wie zorg dragen voor de zorg van anderen, vanuit arm naar rijk, vanuit het Mondiale Zuiden naar het Mondiale Noorden.
In het hoofdstuk The historical roots of a feminist 'degrowth', de tweede tekst, laten Catia Gregoratti en Riya Raphael zien hoe (eco-)feministische denkers als Maria Mies en Marilyn Waring vanaf de jaren '80 hun kritiek op het groeimodel hebben geplaatst in het knooppunt van patriarchaat, kapitalisme en ecologische degradatie. In de beschrijving van het ontstaan van de degrowth-beweging krijgen zij echter geen of nauwelijks aandacht, met als gevolg dat hun ideeën ook binnen de huidige degrowth-beweging onderbelicht zijn gebleven en het feministisch perspectief op ontgroei is versmald tot zorg. Hoewel ik ook zie dat zorg hierbij breder wordt gezien, als zorg voor mens, natuur en alle andere levende wezens. Waring is schrijfster van het boek Counting for nothing. What men value and women are worth, een kritiek op het op patriarchale waarden gebaseerde bnp-model waarin onbetaald werk en natuurwaarden niet meetellen. Zij maakt zich zorgen over de huidige discussie waarbij zorg en de zorgeconomie worden gezien als synoniem aan alle onbetaalde arbeid. De term zorg, is niet alleen sterk geassocieerd met het werk dat door socialisatie traditioneel door vrouwen wordt verricht, maar is meer fundamenteel een term die niet de lading dekt als het gaat om alle vormen van onbetaald werk waar de gecommodificeerde economie op steunt. Helemaal helder krijg ik het niet. Ik kijk daarom uit naar je reactie.
Fijne avond,
Monique
------
22 november 2024
Hallo Monique,
Je benoemt in je antwoord heel belangrijke aspecten, waar ik vervolgens verder op wil ingaan. Uiteindelijk zal ik proberen om nog verder aan te scherpen wat het feminisme mijn inziens allemaal aan ontgroei bijdraagt.
Ten eerste het concept van Nancy Fraser, “Free-riding on the life-world”. Wat een gepaste benoeming van wat het kapitalisme doet! De natuur wordt alleen als uit te buiten materie beschouwd. Wat levendig is en vol leven, moet dood. Pas dan is het ‘waardevol’ op de kapitalistische markt. Dit perspectief is desastreus. Het kapitalisme vermoordt oerbossen - die het thuis zijn van ontelbare soorten - voor de zoveelste nieuwste meubelcollectie. Het kapitalisme vernietigt ecosystemen op zoek naar aardolie - zodat wij allemaal met onze auto’s kunnen blijven rijden. En ga maar zo door.
Reproductief werk levert geen euro’s op. Daardoor blijft het in het bbp buiten beschouwing. Dit terwijl de waarde daarvan enorm is: als je de zorg voor naasten, kinderen en huishouden in Nederland in geld zou uitdrukken, kom je uit op 215 miljard euro. (zie De correspondent: Onze onbetaalde zorgtaken zijn 215 miljard euro waard). Productief werk is echter betaald, en het levert een bijdrage aan het bnp (onafhankelijk van de soms desastreuze gevolgen van het soort werk). In de zorgende sectoren zoals zorg en onderwijs werken vaak vrouwen. In de beloning wordt er geen rekening mee gehouden hoe waardevol hun werk voor de gemeenschap is. Meestal is zelfs het tegenovergestelde het geval: de salarisverschillen tussen een investeerder en een kleuterjuf kunnen niet groter zijn. Dit terwijl de speculatie met olie zo veel schade oplevert, terwijl een juf kinderen op de toekomst voorbereidt (zie Bullshit Jobs van David Graeber).
Als alles om geld draait in plaats van het welbevinden van mens, dier en planeet is het logische gevolg dat rijkere mensen armere personen inhuren om voor hun naasten te zorgen. Zij verdienen per uur veel meer dan dat ze voor het zorg- of schoonmaakwerk betalen: weer eens een win-situatie voor degenen met kapitaal.
Jouw punt over de invloeden van (eco-)feminisme op ontgroei vind ik enorm belangrijk in zijn kritiek op het groeimodel in het knooppunt van patriarchaat, kapitalisme en ecologische degradatie. Ik heb goede hoop dat deze wortels herontdekt worden. In de publicatie Contours of Feminist Policital Ecology (2023) staat dan ook in het hoofdstuk over de betekenis van feministische politieke ecologie voor ontgroei: “Op basis van het werk van Maria Mies (1998) en anderen geloven we dat de oplossingen liggen in het herconceptualiseren van de concepten economie en arbeid” (zie p. 190). Volgens de schrijvers moet het volgende in onze analyse van politiek centraal staan: “De kwestie van het werk en de rechten van vrouwen en de kwestie van ecologische, sociale en economische duurzaamheid” (p. 190).
Dit vereist een andere kijk op de maatschappij en de economie: het vraagt dat we aandacht besteden aan het werk van de natuur zelf en haar regeneratieve cycli, en dat we het onbetaalde zorgwerk van vrouwen (huishoudelijk werk, kinderen opvoeden, mantelzorg) waarderen, net als al het andere niet-betaalde werk voor levensonderhoud). Tegelijkertijd moeten we niet vergeten dat gemeenschappen niet homogeen zijn, maar vaak met elkaar in conflict. Klasse, huidskleur, seksuele geaardheid en gezondheid/beperking zijn belangrijke factoren. Zij bepalen de status en macht van vrouwen en minderheden in de maatschappij mee.
Zorg moet dan ook niet rusten op de schouders van vrouwen en achtergestelde sociale groepen. Of hoe de schrijvers het verwoorden: zorg en sociale rechtvaardigheid zullen hand in hand moeten gaan om “anders wenselijke werelden” werkelijkheid te laten worden. Dit inzicht is voor mij dan ook de onmisbare bijdrage van feministische politieke ecologie aan ontgroei. Met kritische perspectieven op macht (ongelijkheid, rechtvaardigheid) en zorg(werk) op een levendige (en levende) planeet als centrale speerpunten, en de vraag hoe we met elkaar op de Aarde willen (blijven) leven als belangrijkste kwestie.
Ik ben benieuwd of jij je hierin kan vinden, Monique. Of heb ik belangrijke aspecten over het hoofd gezien?
Hartelijke groet,
Verena
------
23 november 2024
Dankjewel Verena,
Ik kan me zeer goed in jouw synthese vinden. En ja, we moeten gaan afronden, hoewel jouw reactie ook wel weer inspireert tot verdere overdenkingen. Bijvoorbeeld over hoe we ‘anders wenselijke werelden’ werkelijkheid kunnen laten worden in deze tijd waarin het destructieve kapitalistische patriarchaat weer helemaal terug lijkt van even weggeweest.
Bij deze wenselijke werelden moet ik ook denken aan de boeken in de Hainish Cycle van Ursula Le Guin, waarin zij met een antropologische blik daadwerkelijk verschillende werelden op verschillende planeten tot leven weet te wekken, geen van allen overigens echt ideaal. De ecologische invalshoek vinden we terug in The word for world is forest, het gender-perspectief in The left-hand of darkness, het anarchistisch-marxisme in The dispossessed. In deze zeven-delige ‘serie’ gaat het ook over kolonialisme in het algemeen, met daarbinnen de verhouding en interactie tussen verschillende culturen, en de corrumperende rol van macht, wapens en geweld. Erg interessant en een (her)lezing waard. Laten we hopen dat wij geen andere planeet nodig hebben, want die is er vooralsnog niet en het zou zo zonde zijn van deze.
Misschien kun jij onze mailwisseling eindigen met een leestip voor mij?
Tschüss,
Monique
------
25 november 2024
Ha Monique,
Er zijn zoveel interessante en belangrijke feministische boeken die ik ken, die verschillende aspecten van feminisme benadrukken. En toch wil ik je (op de millenial manier) een video aanbevelen die ik toevallig tegenkwam: The TRAD WIVES of TikTok. Het fenomeen van de trad wives ken je waarschijnlijk: jonge vrouwen in hetero-relaties die er bewust voor kiezen om volledig op hun gezin en het huishouden te focussen, terwijl hun mannen betaald werk doen.
Waarom deze video? Het gaat daarin niet alleen om de trend 'tradwife' en mogelijke gevolgen van een dergelijke leefstijl, en om meest bizarre ideeën over feminisme die blijkbaar op TikTok ronddwalen (‘I am not a feminist. I like men.’). Daarnaast benoemt de maker hoe ontzettend gebaat het kapitalisme bij het feit is dat vrouwen het onbetaalde werk verrichten. In de jaren ‘60 en ‘70 bleek dat er in de VS behoorlijk wat moeite werd gedaan door de zakenwereld en het onderwijssysteem om vrouwen in het huis te houden: “Women weren’t forced back into the home, they were gently lured back inside through the combined efforts of advertisers, academics and politicians who all benefited from maintaining the status quo” (zie de video). Dit hartverscheurende commentaar onder de video geeft hier blijk van:
My grandma graduated highschool in the late 60s. She was planning to go to college, but then she met with her school guidance counselor. He told her that she wasn't smart enough for college, and her only hope was to get married to a man who could support her. So that's what she did. Then at 60 she finally decided to go to college. When she graduated she said she wished that old counselor was still alive so she could tell him to suck it. At her next high-school reunion she got to talking to some other women, and it turns out he had discouraged all the girls from going to school and told them all to be housewives.
De (millenial) maker van de video benadrukt dat generaties van vrouwen keihard hebben gevochten voor onze rechten. Ondanks alle tegenslagen hebben ze doorgezet. Laten we dus op deze belangrijke erfenis bouwen, wanneer we op zoek gaan naar (nieuwe) manieren van leven en zorgen voor onszelf, voor elkaar en voor de toekomst van de mensheid op onze Aarde!
Met hoopvolle en strijdvaardige groeten,
Verena
------
Deze blog maakt onderdeel uit van onze thematische nieuwsbrief over feminisme en ontgroei.